Oleh: WAN MOHD. SHAGHIR ABDULLAH

TIDAK sedikit ulama silam dunia Melayu telah melahirkan tokoh yang menjadi ulama ataupun menjadi pemuka masyarakat hingga mencapai kedudukan pimpinan tertinggi pemerintahan negara. Seperti yang telah diriwayatkan dalam penulisan-penulisan saya yang lalu, sangat ramai pimpinan pemerintahan berketurunan ulama di Indonesia, Malaysia, bahkan juga termasuk di Thailand.

Sebagai contoh Dr. M. Hatta ialah cucu ulama Thariqat Naqsyabandiyah di Minangkabau. Beliau ialah pejuang kemerdekaan Indonesia dan menjadi wakil Presiden Indonesia yang pertama. Abdur Rahman Wahid yang merupakan anak dan cucu ulama pernah menjadi Presiden Indonesia.

Datuk Seri Abdullah Ahmad Badawi, anak dan cucu ulama, adalah Perdana Menteri Malaysia sekarang. Dua orang Menteri Besar Terengganu yang terakhir, iaitu Datuk Seri Haji Abdul Hadi Awang dan Datuk Idris Jusoh, kedua-duanya adalah keturunan ulama yang berpengaruh dalam masyarakat.

Yang hendak diperkenalkan pada kesempatan ini ialah datuk pada Datuk Seri Idris Jusoh, Menteri Besar Terengganu sekarang. Nama lengkap datuknya berdasarkan tulisan beliau sendiri ialah Abdul Hamid bin Fadhlullah al-Basuti al-Falimbani. Yang dimaksudkan dengan ‘al-Basuti’ ialah Besut di Terengganu. Yang dimaksudkan dengan ‘al-Falimbani’ bukan Palembang di Sumatera Selatan, Indonesia tetapi adalah sebuah kampung dalam Besut di Terengganu.

Tuan Guru Haji Abdul Hamid bin Fadhlullah Besut asal usulnya juga berasal dari Patani, Thailand kerana pada masa dulu ramai ulama Besut dan raja-rajanya adalah berasal dari Patani. Antara ulama Besut yang berasal dari Patani ialah Syeikh Wan Hasan bin Syeikh Wan Ishaq al-Fathani. Beliau ini setelah berhijrah ke Besut dan dikenali dengan nama Syeikh Wan Hasan Besut.

Antara Raja Besut yang sangat erat hubungan dengan Syeikh Ahmad al-Fathani, Syeikh Daud bin Mustafa al-Fathani dan lain-lain ialah Tengku Long. Beberapa pucuk surat-menyurat antara Tengku Long, Raja Besut, dengan kedua-dua ulama yang berasal dari Patani di Mekah itu boleh dijadikan bukti hubungan erat kekeluargaan antara Patani dengan Besut.

Bahkan nama ‘Besut’ itu sendiri diberikan oleh ulama yang berhijrah ke negeri itu. Selain surat-surat Syeikh Ahmad al-Fathani, Syeikh Daud bin Mustafa al-Fathani, dan Tengku Long, Raja Besut, rupa-rupanya dalam sebuah karya Tuan Guru Haji Abdul Hamid bin Fadhlullah Besut, yang diberi judul Thariqah as-Salikin, beliau memperkukuhkan dan menyerlahkan hubungan kedua-dua negeri itu termasuk pertalian keilmuannya.

Berdasarkan tulisan Tuan Guru Haji Abdul Hamid bin Fadhlullah Besut sendiri, dapat dipastikan beberapa orang guru beliau dan asal usul ilmu yang beliau peroleh. Mulai halaman kulit dua buah karyanya dan halaman-halaman lain beliau menyebut nama guru yang paling banyak mengajarnya ialah Tok Kelaba al-Fathani.

Tuan Guru Haji Abdul Hamid bin Fadhlullah Besut menyebut nama Tok Kelaba secara lengkap, seperti tulis beliau, ‘Min Syaikhi Syaikhina Rahimahumallah Ta’ala dan dikehendaki dengan ‘Syaikhi’, iaitu Tuan Guru hamba yang alim, lagi warak, iaitu Tuan Haji Muhammad Husein bin Abdul Lathif bin Abdul Mu’min bin Abdus Shamad al-Kalantani tsumma al-Kalabawi tsumma as-Sauwi’.

Tok Kelaba

Memperkenalkan nama guru sendiri seperti ini juga pernah dilakukan oleh ulama-ulama lainnya, termasuk Tok Kelaba sendiri. Rasanya dapat dipastikan cara Tok Kelaba tersebutlah yang ditiru oleh Tuan Guru Haji Abdul Hamid bin Fadhlullah Besut. Setelah memperkenalkan nama guru yang paling dikagumi itu beliau menyebut pula nama guru daripada gurunya dengan kata beliau, “Dan dikehendaki dengan ‘Syaikhi Sayikhina’, yakni guru bagi guru kami itu, iaitu al-Allamah al-Arif ar-Rabbani asy-Syaikh Abdul Qadir bin asy-Syaikh Mushthafa al-Fathani yang masyhur dengan ‘Tuan Bendang Daya’ yang wafat di Mekah al-Mukarramah.”

Pada perkataan ‘al-Fathani’ diberi tanda untuk nota kaki, yang selengkapnya. Kata beliau, “Qauluhu ‘al-Fathani’, yakni tempat segala guru-gurunya yang alim-alim dan tempat ia belajar padanya.” Kemudian Tuan Guru Haji Abdul Hamid bin Fadhlullah Besut menterjemah tulisan Syeikh Ahmad al-Fathani yang pernah beliau tulis dalam Tashil Nail al-Amani iaitu kalimat yang sama yang pernah juga diterjemah oleh Tok Kelaba.

Tuan Guru Haji Abdul Hamid bin Fadhlullah Besut menulis sanadnya pada jalur yang lain. Katanya, “Dan telah hamba dapat pula akan khat Tuan Guru hamba yang tersebut, dan ia daripada Syeikhnya Muhammad bin Sulaiman Hasbullah al-Makki, daripada Syeikhnya ad-Dimyathi.”

Pada kalimat yang lain, beliau tulis pula jalur ilmu daripada Tok Kelaba lalu disebut nama Syeikh Umar. Mungkin maksudnya Syeikh Umar al-Baqa’ie asy-Syami, iaitu seorang ulama besar termasuk salah seorang guru pada Syeikh Ahmad al-Fathani.

Dalam koleksi saya hanya terdapat dua buah karya Tuan Guru Haji Abdul Hamid bin Fadhlullah Besut yang saya peroleh daripada Ustaz Haji Abd. Rahman @ Ustaz Mat Atas Beris, Besut, salah seorang cucu beliau.

Karya yang pertama, Thariqah as-Salikin ila Ma'rifah Rabb al-'Alamin, diselesaikan pada 13 Rejab 1357 H/7 September 1938 M, cetakan pertama, United Press, Pulau Pinang, 1357 H/1938 M. Karya beliau yang kedua, Pungkal Umbi Agama, diselesaikan pada hari Rabu 15 Rejab 1366 H/4 Jun 1947 M, cetakan pertama, Mathba'ah al-Kamaliyah, Kota Bharu, Kelantan, 1368 H/1949 M.

Yang dibicarakan dalam artikel ini hanyalah karya yang pertama saja sedangkan karya yang kedua tidak dibicarakan.

Kitab Thariqah as-Salikin disusun dengan merujuk beberapa buah kitab bahasa Arab dan kitab bahasa Melayu. Antara karangan ulama dunia Melayu yang dirujuk ialah Tibyan fi Ma'rifat al-Adyan (Melayu) karya Syeikh Nuruddin ar-Raniri, Ad-Durr an-Nafis (Melayu) karya Syeikh Muhammad Nafis al-Banjari, Tijan ad-Darari (Arab) karya Syeikh Nawawi al-Bantani, Jumanah at-Tauhid (Arab) karya Syeikh Ahmad al-Fathani dan Tashil Nail al-Amani (Arab) juga karya Syeikh Ahmad al-Fathani.

Selain itu Tuan Guru Haji Abdul Hamid bin Fadhlullah Besut juga menyebut ada yang beliau peroleh daripada tulisan tangan Syeikh Abdul Qadir bin Mustafa al-Fathani (Tok Bendang Daya). Sangat disesali beliau tidak menyebut judul kitab Tok Bendang Daya itu.

Walaupun kandungan keseluruhan Thariqah as-Salikin adalah membicarakan akidah namun sangat banyak bahasannya menurut jalan pemikiran sufi. Beberapa istilah yang beliau sebut, antaranya ada yang tidak dibicarakan dalam kitab lain. Beberapa istilah yang dirasakan perlu dipindahkan ke dalam artikel ini, antaranya ialah:

1. ‘Salikin’ jamak perkataan ‘salik’ iaitu orang yang bersungguh-sungguh ijtihad melakukan ibadat kepada Allah dengan riadah, mujahadah, mengamalkan sekalian wirid yang diijazahkan oleh Syeikhnya dengan tiada cedera mengerjakannya dan tiada menyalahi apa-apa yang disuruh oleh gurunya daripada segala ibadat dan lainnya (hlm. 3). Takrif istilah ini dipetik daripada Ad-Durr an-Nafis.

2. Syeikh pengertian lughat ialah laki-laki yang telah berumur melebihi empat puluh tahun. Makna uruf ialah laki-laki yang sampai darjat dalam pengetahuan, jika ia kanak-kanak sekali pun (hlm 4). Takrif istilah ini dipetik daripada Hasyiyah al-Mathari 'ala Syarh as-Sittin.

3. Muraqabah, takrifnya ialah seseorang yang keluar daripada daya dan upayanya kerana mengintai bagi Haq, ia berpaling daripada sekalian yang lainnya, serta ia karam dalam laut musyahadah. Tiadalah dia memperoleh muraqabah itu, melainkan dengan melazimkan zikrullah (hlm. 6).

4. Mutaqaddimun, takrifnya ialah orang-orang yang hidup dahulu sebelum empat ratus tahun hijrah. Lawannya ialah ‘mutaakhkhirun’, takrifnya ialah orang-orang yang hidup kemudian sebelum empat ratus tahun hijrah (hlm. 18). Kedua-dua istilah ini Tuan Guru Haji Abdul Hamid bin Fadhlullah Besut merujuk kepada tulisan Syeikh Abdullah asy-Syarqawi.

Perbandingan

Istilah ‘mutaqaddimun’ dan ‘mutaakhkhirun’ yang kedua-dua istilah ini banyak digunakan dalam fikh dapat kita bandingkan dengan dua istilah yang banyak digunakan dalam akidah ialah ‘salaf’ dan ‘khalaf’. Istilah ‘salaf’ ialah mereka yang hidup lebih dahulu daripada lima ratus tahun setelah hijrah. Pendapat lain menyebut dalam kurun yang ketiga hijrah. Istilah ‘khalaf’ pula ialah mereka yang hidup kemudian daripada lima ratus tahun daripada hijrah.

Pendapat lain menyebut bahawa mereka yang hidup sesudah kurun yang ketiga hijrah. Tuan Guru Haji Abdul Hamid bin Fadhlullah Besut menyimpulkan bahawa ‘salaf’ ialah ‘para sahabat Nabi Muhammad s.a.w. saja’, sedangkan ‘khalaf’ adalah dimulai dari zaman ‘tabi’in’ dan ‘tabi’it-tabi’in’.

Semua istilah itu beliau sebut pada bahagian tepi kitab. Ia menjadi nota atau sebagai keterangan perbicaraan kitab. Setelah memetik istilah pada nota, dirasakan perlu pula memetik beberapa istilah dalam kandungan kitab, di antaranya ialah:

1. Ahlil ma’arif, takrifnya orang yang bergantung hatinya kepada Allah, sekalian asma’-Nya, sekalian sifat-Nya, dengan sekalian yang diperintah oleh Allah terhadapnya dengan mujahadah, muraqabah, musyahadah, dan lainnya (hlm. 36).

2. Haqiqah atau haqiqat, takrifnya sampai kepada makam yang dikehendaki, iaitu musyahadah kepada nur at-tajalli, asrar al-Ilahiyi, musyahadah akan qada dan qadar yang zahir dan yang ghaib sekaliannya datang daripada Allah dan kembali kepada-Nya. Adalah musyahadah itu dengan nur al-ma’rifah yang datang atas hati pada ketika suci dan sunyi daripada kekeruhan aghyar (hlm. 37).

3. Thariqah atau thariqat, takrifnya natijah daripada syariat, seperti adalah haqiqat itu natijah daripada thariqat, itulah jalan untuk sampai kepada Allah yang dipraktikkan oleh ahli sufi dengan bersungguh-sungguh mengamalkan syariat dengan mengekalkan mujahadah, atau memerangi hawa nafsu dan syaitan selanjutnya mengekalkan riyadhah dan muraqabah yang diredai Allah.

Tentang akal manusia, Tuan Guru Haji Abdul Hamid bin Fadhlullah Besut, memperkenalkan beberapa istilah iaitu nur al-iman, takrifnya cahaya iman, iaitu akal yang sabit bagi kebanyakan kaum Muslimin. Nur al-kasyaf, takrifnya cahaya yang dibangsakan kepada kasyaf. Maksudnya ialah ia dapat memandang perkara-perkara ghaib yang tiada dapat dipandang dengan mata kepala.

Nur al-ma’arif ar-Rabbaniyah, takrifnya ialah akal yang sabit pada para Wali Allah. Nur an-Nubuwah, takrifnya ialah cahaya kenabian. Makna pada istilah ialah akal yang paling tinggi darjatnya, iaitu akal Nabi Muhammad s.a.w.dan Anbiya’ (para Nabi) selain beliau.

Dalam mukadimah artikel ini disebut bahawa dalam perkembangan sejarah ulama, ramai keturunan mereka yang berhasil jadi ulama, tokoh ataupun pemimpin. Ulama yang beramal dengan akhlak al-karimah (mulia) adalah pewaris Anbiya’. Nama mereka harum, wangi sepanjang zaman.

Nama mereka akan lebih harum lagi sekiranya keturunan mereka yang menjadi pemimpin sesudahnya mengamalkan akhlak al-karimah pula.

Sebaliknya menjadi busuklah nama ulama yang harum sekiranya generasi keturunannya yang terkemuka berakhlak yang dicela oleh masyarakat zamannya, apatah lagi sekiranya mereka melanggar perintah-perintah Allah s.a.w..